برنامه ریزی و حل مسئله

از دیدگاه شناختی برنامه‌ریزی(Planning) و حل مسئله(Problem Solving) دو ادبیات علمی متفاوت هستند که به صورت مجزا تعریف و مطالعه می‌شوند. طبق تحقیقات انجام‌شده ما برای هر یک از این عملکردها، شبکه‌های پردازشی جداگانه‌ایی در مغز داریم و با وجود شباهت‌های بسیار، هرکدام تاثیرات منحصر به فردی را در سیستم تفکر ما می‌گذارند. در برخی از متون هم این دو کارکرد را به عنوان اجزای عملکردهای اجرایی یاد می‌کنند اما به‌دلیل اهمیتی که در کارکردهای ذهنی دارند برآن شدیم تا آنها به‌صورت جداگانه تعریف و ارزیابی کنیم.

 Planning (برنامه‌ریزی)

به توانایی تفکر درباره‌ی آینده، تعیین هدف، پیش‌بینی کردن و سپس تعریف استراتژی و راهکار برای رسیدن به اهداف، برنامه‌ریزی می‌گویند. مغز برای فرمول‌بندی کردن، ارزیابی و بررسی اطلاعات، دنبال کردن سیر تفکر و در نهایت انجام کارها شبکه‌های نورونی مجزایی را دارا می باشد. هر یک از این عملکردها جزء کارکردهای عالی ذهن محسوب می‌شوند و ما در برنامه‌ریزی از تمامی این اطلاعات استفاده می‌کنیم.

Problem Solving (حل مسئله)

یک تعریف فلسفی می‌گوید: «زمانی ما مشکل خواهیم داشت که هدف و برنامه‌ایی داشته باشیم» به‌عبارت دیگر تا هدفی وجود نداشته باشد مسئله‌ایی هم نیست و اساسا مسئله زمانی مطرح می‌شود که ما خواهان انجام کاری یا ایجاد تغییر و در نهایت رسیدن به هدفی باشیم. بنابراین حل مسئله یکی از فرآیندهای غیرقابل‌انکار برنامه‌ریزی است و اساسا کسی که به دنبال برنامه‌ریزی برای زندگی خود است بایستی مهارت حل مسئله و پشت سر گذاشتن مشکلات را هم بلد باشد.

از دیدگاه شناختی، حل مسئله به فرآیندی گفته می‌شود که مغز با تعریف و شناسایی یک مسئله، به‌دنبال علت مشکل می‌گردد و سپس با شناسایی، الویت‌بندی و انتخاب راهکارهای جایگزین به برطرف کردن آن می‌پردازد. آن‌چه که در این فرآیند اهمیت دارد این است که هر چه ذهن در ارتباط دادن تجربیات و اطلاعات موجود قوی‌تر عمل کند راهکارهای عملی‌تر و بهتری هم برای حل مسئله انتخاب می‌کند.

راهکارهای تقویت برنامه‌ریزی

اساسا برنامه‌ریزی یک فرآیند پیچیده است که از فردی به فرد دیگر فرق می‌کند و نمی‌توان یک نسخه‌ی جامع برای همه‌ی افراد نوشت. همین‌طور برنامه‌ریزی یک مهارت است که نیاز به تمرین و ممارست دارد و یک شبه اتفاق نمی‌افتد. بنابراین بهترین برنامه برای هر فرد همان برنامه‌ای است که خود تعیین می‌کند. عوامل بسیار مهمی در یک برنامه‌ریزی موفق نقش دارند؛ شناخت خود از توانایی‌ها، علایق و نقاط ضعف، اهدافی که داریم و روتین روزانه که بر اساس آن می‌توانیم بهترین عملکردمان را داشته باشیم. شناخت اولویت‌ها و محدودیت‌ها و میزان رضایت ما از برنامه عوامل بسیار مهمی هستند که در موفقیت اجرایی یک برنامه نقش ب‌سزایی را ایفا می‌کنند. اما به‌طور خلاصه به چند نکته عمومی که به صورت اشتراکی در همه‌ی برنامه‌های موفق وجود دارند اشاره می‌کنیم:

• نوشتن لیست اهداف

• الویت‌بندی کردن

• شناخت محدودیت‌ها

• انجام کارهای مهم

• در نظر گرفتن پیامدها

• کمال‌طلب نبودن در اجرای برنامه(از خودتان توقعات غیرواقعی نداشته باشید)

• اهمال‌کار نبودن در اجرای برنامه(به برنامه‌ی خود متعهد باشید)

• در نظر گرفتن زمان استراحت و پاداش در برنامه

• تحلیل کردن نهایی و شناخت نقاط قوت و ضعف خود

راهکارهای تقویت حل مسئله

قبل از حل یک مسئله آن را تعریف کنید: قبل از حل یک مسئله باید دقیقاً  بدانید با چه مشکلی روبه‌رو هستید. همه چیز را در مورد آن بررسی کنید. شرایط و گزینه‌های خود را انتخاب کنید و تصمیم بگیرید که براساس آن‌چه می‌دانید بهترین گزینه برای شما کدام است. در این زمینه هرچه بیشتر تمرین کنید، بهتر می‌توانید مسائل را حل کنید.

به مسئله به‌عنوان یک فرصت نگاه کنید: مهارت حل مسئله در موفقیت نقشی اساسی دارد. یکی از نکات اساسی در این مورد، طرز فکر شما در مورد مسئله است. اگر به خودتان اجازه می‌دهید که از مشکل برآشفته یا ناامید شوید ، احتمالاً بهترین راه حل را پیدا نمی‌کنید. مشکلات را به عنوان فرصتی برای یادگیری، خلاقیت و پرتحرک بودن ببینید.

مسائل را ساده‌سازی کنید: مشکل را تا اساسی‌ترین حالات ساده‌سازی کنید. سپس راه حل را ساده کنید. دو یا سه قدم مشخص را تعیین کنید که با برداشتن آن، مشکل حل خواهد شد. در اکثر موارد این کار ساده است.

از سرزنش خود بپرهیزید: وقتی که نمی‌توانیم مشکلی را به‌سرعت و یا به‌طور موثر حل کنیم، معمولا ً خودمان را سرزنش می‌کنیم. از طرفی سرزنش کردن خودمان حل مشکلات جدید را دشوارتر می‌کند. پیشنهاد می‌شود همیشه از وضعیتی که به یک راه ‌حل نیاز دارد عقب‌نشینی کنید و از نقطه‌نظر عینی به آن نگاه کنید.

خلاقیت را مدام تمرین کنید: خلاقیت هم‌چون یک ماهیچه است، هرچه بیشتر کار و تمرین کنید ، قدرت آن بیشتر می‌شود. برخی مهارت‌های مفید که رایگان هستند عبارتند از: نوشتن و بارش فکری. باید به خودتان اجازه دهید هر ایده‌ای را هر چه‌قدر هم که پوچ به نظر برسد بیان کنید. هنگامی که پاسخ‌های بیشتری را نسبت به آن‌چه نیاز دارید در دست داشته باشید، می‌توانید مفید‌ترین آنها را پیدا کنید.

از ایده‌ها و نظرات دیگران استفاده کنید: افراد دیگر می‌توانند به نکاتی اشاره کنند که شاید شما به‌دلیل نزدیکی به مسئله به آنها توجهی نداشته‌اید. پس از آنها برای درک بهتر مسئله‌ی خود استفاده کنید.

تمامی راهکارهای بالا موارد عمومی هستند که برای حل مسئله مهم و ضروری هستند اما بسیار راه‌های دیگری هم هست که بر اساس افراد تعیین و استفاده می‌شوند که بر اساس ویژگی‌های افراد مختلف، متفاوت و گوناگون می‌باشد.